Senat ogłosił rok 2025 Rokiem Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. To doskonała okazja, aby na nowo odkryć twórczość i osobowość jednej z najwybitniejszych polskich poetek XX wieku, często nazwanej „polską Safoną”.
Jej wiersze do dziś inspirują zarówno literaturoznawców, jak i miłośników poezji. Co sprawia, że jest tak ważna? Dlaczego jej przesłanie może być aktualne także dla współczesnych odbiorców? I czy doczekamy się w końcu jej biografii z prawdziwego zdarzenia?
Kim była i co pisała?
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska urodziła się 24 listopada 1891 roku w Krakowie w rodzinie o bogatych tradycjach artystycznych. Była córką malarza Wojciecha Kossaka i wnuczką Juliusza Kossaka. Jej młodsza siostra, Magdalena Samozwaniec, również zapisała się w historii literatury, zasłynąwszy błyskotliwymi felietonami i satyrami.
W tak twórczym otoczeniu Maria nie mogła pozostać obojętna na świat sztuki. Szybko odkryła w sobie talent poetycki. Debiutowała w 1922 roku na łamach pisma „Skamander”, a w tym samym roku wydała swój pierwszy tomik pt. „Niebieskie migdały”. W ciągu kolejnych lat opublikowała kilkanaście zbiorów wierszy, dramatów i słuchowisk.
Tematyka jej utworów oscylowała wokół miłości, którą przedstawiała w nowy, bezpośredni i naturalny sposób. Nie obce były jej wątki wolności osobistej czy fascynacje zjawiskami przemijania, starzenia się i śmierci. Sięgała po subtelne obserwacje, wplatała ironię, humor oraz nawiązania filozoficzne, przyrodoznawcze i okultystyczne. Czasem poruszała tematy tabu, jak aborcja czy związki pozamałżeńskie, co wywoływało kontrowersje.
W międzywojennej Polsce Maria Pawlikowska-Jasnorzewska cieszyła się dużym uznaniem czytelników i krytyków. Należała do kręgu literackiego skupionego wokół grupy Skamander. Do wielbicieli jej talentu zaliczali się m.in. Stefan Żeromski, Julian Przyboś i Witkacy. Poetka zmarła na raka 9 lipca 1945 roku w Manchesterze.
Niezwykła osobowość
Pawlikowska-Jasnorzewska wyróżniała się odważnym podejściem do tematów miłości i kobiecości oraz niekonwencjonalnym stylem życia. Trzykrotnie wyszła za mąż, dużo podróżowała. Jej prywatna korespondencja i wspomnienia bliskich ukazują osobę wrażliwą, obdarzoną poczuciem humoru i otwartą na nowości – nie tylko w sztuce, ale i w modzie czy obyczajach. Według relacji siostry przez pewien czas była wegetarianką.
W latach II wojny światowej Maria Pawlikowska-Jasnorzewska przebywała na emigracji w Anglii. Był to dla niej czas pełen tęsknoty za krajem i problemów zdrowotnych. Mimo cierpienia do końca zachowała twórczą energię, pisząc utwory antywojenne, pełne osobistego bólu.
Co nam daje jej poezja w XXI wieku?
Choć Maria Pawlikowska-Jasnorzewska zmarła w 1945 roku, jej teksty nie tracą na aktualności. Pozostają ważnym świadectwem kobiecego głosu w literaturze – głosu, który w czasach patriarchalnych walczył o przestrzeń do wyrażania siebie. W XXI wieku jej poezja rezonuje z dyskusjami o równouprawnieniu i wolności kobiet.
Poetka mistrzowsko uchwyciła subtelne uczucia i wrażenia, które często umykają w codziennym pośpiechu. Jej wiersze są zaproszeniem do refleksji nad ulotnością życia, ale też przypomnieniem o pięknie chwili, znaczeniu wrażliwości. Uniwersalność poruszanych tematów – miłości, tęsknoty, przemijania – czyni tę poezję aktualną niezależnie od epoki.
Pora na biografię z prawdziwego zdarzenia
Możemy przeczytać dwie książki Magdaleny Samozwaniec poświęcone starszej siostrze: „Maria i Magdalena” oraz „Zalotnica niebieska”. Dostępne są także wspomnienia opracowane przez Rafała Podrazę („Wojnę szatan spłodził. Zapiski 1939-1945”), biografia „Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, czyli Lilka Kossak” autorstwa Anny Nasiłowskiej oraz „Lilka. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska we wspomnieniach i listach” Marioli Pryzwan. Wybór uzupełnia powieść „Bagienna niezapominajka” Araela Zurli, czyli zbeletryzowany opis ostatnich sześciu lat życia poetki.
Choć te pozycje są cennym źródłem wiedzy, najnowsze z nich powstały ponad dekadę temu. Zmiana podejścia do biografii, co pokazują współczesne książki, takie jak „Dezorientacje. Biografia Marii Konopnickiej” Magdaleny Grzebałkowskiej, sugeruje, że warto na nowo przyjrzeć się życiu Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Być może odkryjemy nieznane dotąd konteksty jej twórczości.
Ogłoszenie roku 2025 Rokiem Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej to powód, aby powstały nowe teksty. To też czas, aby przypomnieć sobie ulubione wiersze albo odkryć je po raz pierwszy. Jej poezja to przecież nie tylko słowa – to zaproszenie do świata, w którym najważniejsze są uczucia, piękno i wolność.
2025 jest również rokiem ks. prof. Józefa Tischnera, Władysława Reymonta oraz Wojciecha Jerzego Hasa.
Żródła: